De geboorte van de commerciële televisie in Nederland
Soundscapes Volume 1, 1998
In de tweede helft van 1964 werd er in veel Nederlandse huiskamers driftig geknutseld met klerenhangers, punaises en antennedraad. Mits op de juiste manier in elkaar gezet en opgehangen kon zo een antenne worden gemaakt, waarmee de eerste uitzendingen van de REM konden worden ontvangen. Er was ook een echte antenne te koop. Achteraf bleek dat echter geen duurzame investering. Het eerste ogenblik van de commerciële televisie duurde namelijk slechts vier maanden. Op 15 augustus startte de REM haar uitzendingen van een platform in zee. Op 17 december, nog voor de kerstdagen werd aan dit experiment van een aantal grote ondernemers door de overheid een eind gemaakt. Dat resulteerde evenwel uiteindelijk in de erkenning van de commerciële omroep in Nederland. Hieronder beschrijft Hans Knot deze woelige episode in de geschiedenis van de Nederlandse omroep.
De bevoorrading van het REM-eiland
In nauwe onderlinge samenwerking maakten de Nederlandse Marine en de Rijkspolitie ter Water op 17 december 1964 een einde aan één van de meest opmerkelijke initiatieven uit de geschiedenis van de Nederlandse radio en televisie: het REM-eiland, gelegen op zeven mijl uit de kust van Nederland, werd bestormd en de commerciële uitzendingen van Radio Noordzee en TV Noordzee, beiden uitzendend vanaf een platform in internationale wateren, werden stopgezet.
Een blik op de studio
Het was in de nadagen van 1963 dat de dagbladuitgever Hordijk, voorheen actief binnen de organisatie achter de zeezender Veronica, op een persconferentie bekend maakte dat het REM-eiland er aan stond te komen. In politiek Den Haag werd eerst wat lacherig gedaan over de plannen en mede vanwege eerdere, niet doorgegane plannen tot het oprichten van een commercieel station, dacht men dat het ook dit keer wel niet zo’n vaart zou lopen. Maar deze keer werd het wel wat. Achter de afkorting REM, voluit de Reclame Exploitatie Maatschappij, ging een samenwerking schuil van een aantal grootindustriëlen onder leiding van de scheepsbouwer Cornelis Verolme. Naast de eerder genoemde Verolme en Hordijk waren ondermeer Ir. Heerema — eigenaar van een constructiebedrijf van boortorens — en de bankier Texeira de Mattos betrokken bij de financiering van het project.
Omroepster Hetty Bennink
Liefst 9 miljoen gulden, veel geld voor die tijd, was er door de heren van de REM in het project geïnvesteerd. En het resultaat was ook niet niks: het eiland bestond uit twee verdiepingen met daarboven nog een platform waar helikopters konden landen voor de bevoorrading van het personeel en de bemanning alsook voor de levering van het programmamateriaal. Men liet in het Ierse Cork een kunstmatig eiland, in delen, bouwen en vervolgens door het schip de MV Global Adventure, naar de Noordzee transporteren, alwaar het eiland, vanaf 5 juni, in elkaar werd gezet op een lokatie ter hoogte van Noordwijk. Een week later werd al begonnen met de bouw van de 60 meter hoge antenne.
Nadat het eiland was gebouwd werd het met, voor die tijd moderne, apparatuur ingericht. Nog voordat het station in de ether was, werden er in de Tweede Kamer al vragen gesteld over de uitzendingen. Men zag wel in dat uitzendingen vanaf internationale wateren gelijk stonden aan de vrijheid tot gebruik van de vrije zee, maar zeker wel inbreuk zouden maken op het Nederlandse omroepbestel. Ook de omroepen hadden al heftig geprotesteerd in de richting van de regering Marijnen, hetgeen de toenmalige premier deed besluiten al het nodige te doen om maatregelen te nemen tegen het REM-eiland.
Moderne apparatuur
Naast de bouw van het REM-eiland werd een deftig kantoorpand betrokken aan de Herengracht in Amsterdam, terwijl de toekomstige programmamakers een spoedcursus kregen, waarvoor de groep zich terugtrok in een Limburgs klooster. In de zomer van 1964 werd er voor het eerst getest met uitzendingen via de 214 meter: “Dit is de stem van Radio Noordzee vanaf het REM-eiland.” Al jarenlang werd er in de diverse kabinetten, die ons land destijds rijk was, heftig gediscussieerd over de toekomst van het Nederlandse bestel. De vragen waren voortdurend hetzelfde: is er ruimte voor een tweede televisienet; en moeten we al dan niet overgaan tot de invoering van commerciële televisie? Verder dan gepraat kwam men eigenlijk niet, hetgeen Verolme en de zijnen tot daden bracht. Een tweede net kwam er niet maar wel commerciële televisie en radio vanaf een kunstmatig eiland, met als gevolg een storm binnen het kabinet en wekenlang vele publicaties in de Nederlandse dagbladpers.
On air
Het werd 12 augustus en op die dag vielen de eerste testbeelden van het REM-eiland, via speciale antennes, te ontvangen. Drie dagen later, nadat pas om vijf uur in de middag de programmabanden aan boord waren gebracht, openden de omroepsters Hetty Bennink en Marjan Bierenbroodspot — later de privé-secretaresse van Partijleider Koekoek van de Boerenpartij — de programma’s. De eerste avond werd ondermeer gevuld met een film over de bouw van het eiland en een documentaire over de kunstschilder van Draanen, terwijl ook de eerste reclame uit de Nederlandse televisiehistorie de ether in werd geslingerd. Daarnaast kon het Nederlandse publiek kennis maken met Amerikaanse series als Rin Tin Tin, de Onzichtbare Man en Ed het Sprekende Paard. Hieronder staat een afbeelding van de programmagegevens uit die tijd.
Het ontvangstbereik van TV-Noordzee, deel van een advertentie voor een REM-antenne. West Nederland was verkocht en er werden duizenden
REM-antennes aangeschaft om toch ook maar mee te kunnen kijken naar al die nieuwe programma’s. Tegelijkertijd lieten de oprichters van de REM het Volksaandelentrust openzetten en werden binnen een week liefst 350.000 aandelen van twintig gulden aan de Nederlanders verkocht.
De overheid had een probleem. Binnen een maand dachten de Nederlandse regering en het Parlement echter al de oplossing gevonden te hebben. Aangezien het kunstmatige eiland met haar poten op het continentale plat, toegewezen aan Nederland, was geplaatst, zou men kunnen ingrijpen. Dit was totaal anders met de toen actieve zeezenders. Immers deze lagen via een anker vast aan de bodem van de Noordzee. Er werd inderdaad een concept-wet samengesteld waardoor radio- en televisie-uitzendingen vanaf een kunstmatig eiland zouden kunnen worden verboden. In de Tweede Kamer werd de wet aangenomen met 114 stemmen voor en 12 tegen.
Scheepsbouwer Cornelis Verolme luistert via de radio naar het kamerdebat over de anti-REM-wet. De anti-Rem-wet zou op 12 december
1964 van kracht worden. Zodra bekend werd dat de regering maatregelen zou gaan nemen hadden de initiatiefnemers een nieuwe actie op touw gezet: men wilde in de toekomst legaal aan land actief worden als omroep. De kijkers en luisteraars werden opgeroepen zich massaal aan te melden en op die manier kreeg men binnen enkele weken 300.000 aanmeldingen voor de Televisie Radio Omroep Stichting, hetgeen later de legale omroep TROS zou worden.
Ook andere maatregelen werden, hoewel niet grondig, genomen. Verolme en de zijnen verkochten de onderneming aan een Panamese onderneming met kantoor in Londen. De Nederlandse regering schrok geweldig. Immers was het moeilijker handelen tegen een in Panama geregistreerde onderneming dan tegen een in Nederland ingeschreven bedrijf. Een speurtocht naar de nieuwe eigenaar werd ondernomen, maar toen bekend werd dat het kantoor in Londen niet eens bestond werd het licht voor de marine en rijkspolitie op groen gezet.
De invasie van het REM-eiland
Nadat een dag eerder inspectietochten waren uitgevoerd door helikopters arriveerden om negen uur in de ochtend van de 17e december 1964 twee Skikorsky-helikopters, waarna vier politieagenten op het REM-platform werden neergelaten. Met boten werden groepen journalisten en persfotografen aangevoerd, zodat heel Nederland en de rest van de wereld kon gaan meegenieten van de grootste militaire actie sinds de gevechten in voormalig Nederlands Indië. Er zou getoond worden wie de baas in Nederland was. Nog net werd de programmaband van Sonja Proosdij met ‘Flessenpost’ door de dienstdoende technicus van Radio Noordzee opgestart of de studio werd door de inmiddels in grote hoeveelheid aanwezige mariniers en politieagenten bestormd.
Een oproep van de TROS in de pers
Zo kwam een eind aan het eerste commerciële Nederlandse televisie-initiatief terwijl het tevens de eerste televisie-uitzendingen, ooit vanaf zee uitgezonden, betrof. Nederlandse televisieschermen toonden in de daarop volgende tijd slechts de programma’s van Nederland 1, de vele aandelen werden waardeloos door een omstreden faillissement van de thuisbankier Texeira de Matos en de TROS (“Als u de REM wilt behouden”) begon tegen het einde van het daarop volgende jaar haar roemrijke omroeptijdperk.Wat er overbleef van het station dat Nederland liet kennismaken met een meer populaire manier van televisie maken, waren enkel herinneringen die ik later op schrift stelde. In 1985 mocht ik het eerste exemplaar van het boek overhandigen aan Joop Landré.
De REM werd TROS, maar wat gebeurde er eigenlijk met het REM-eiland? Wel, het staat er nog steeds. In 1974 werd het eiland overgenomen door Rijkswaterstaat en aangepast. De antenne werd verwijderd en op het platform werd een meetstation ingericht. Het heet nu “Meetpost Noordwijk” en wordt ook gebruikt als testlocatie voor nieuwe sensoren. Daarnaast vinden er grote internationale metingen plaats voor klimatologische en oceanografische studies.
Meer over de historie van het REM-eiland kun je lezen in: Hans Knot (1985), Van REM naar TROS. Amsterdam: Stichting Media Communicatie / Freewave Media Magazine. Beeldmateriaal over deze periode is te vinden in het archief van het VPRO-programma “Andere Tijden”, dat op zondag 19 maart 2000 het item Het REM-eiland uitzond.